Op 29 juli 2015 werd in de tuin van het Megaron Mousiki in Athene de negentigste verjaardag van een van de grootste Griekse componisten gevierd: Mikis Theodorakis. De jarige kon vanwege de hitte het “tribute concert” helaas zelf niet bijwonen. In een verklaring zegt de componist moeite te hebben met alle huldeblijken maar noemde deze tevens eervol, vreugdevol en emotioneel. Uiteraard werd het concert afgesloten met een van zijn wereldberoemde werken: “Zorba”.

Belangrijk: om deze biografie in historisch perspectief te kunnen plaatsen adviseer ik u onderstaande column te lezen:

Voor een beknopte Griekse geschiedenis: beknopte-griekse-geschiedenis-de-twintigste-eeuw

Mikis (Mixalis) Theodorakis werd op 29 juli 1925 geboren op het mastiek eiland Chios, gelegen in het noordelijke deel van de Egeïsche zee. Zijn vader, Yiorgos Theodorakis, een jurist, is afkomstig uit het dorp Kato Galatas op Kreta. Hij was een groot bewonderaar van Eleftherios Venizelos, en omdat hij als ambtenaar werkzaam is voor de Griekse regering, verhuist de familie telkens als vader een nieuwe standplaats krijgt toegewezen. Zo verhuist het gezin nog datzelfde jaar naar Mytilini. Zijn moeder Aspasia Poulakis, was een etnische Griekse uit de Çeşme , gelegen aan wat nu de westkust van Turkije is. Zij ontvluchtte nog voor de ondertekening van het verdrag van Lausanne in 1923 haar geboortestad. Op deze vredesconferentie na de Catastrofe in Klein Azië werd een gedwongen bevolkingsuitwisseling tussen beide landen overeengekomen. Anderhalf miljoen Grieken worden Turkije uitgezet, een miljoen Turken worden gedwongen Griekenland te verlaten.

Mikis Theodorakis heeft al op jonge leeftijd liefde voor de muziek. Hij groeit op met Griekse Orthodoxe kerkliturgie en Griekse traditionele muziek. In 1937, de familie woont dan in de havenstad Patras, noordelijke Peloponnesos, krijgt de zeventien jarige Mikis zijn eerst viool, en componeert hij zijn eerste composities. In datzelfde jaar zal hij in Tripolis (Peloponnesos) zijn eerste concert geven. Mikis vormt een orkestje en wordt lid van de Nationale Jeugd Organisatie van generaal Ioannis Metaxas, die Griekenland vanaf 1938 met ijzeren hand zal gaan regeren.

Met een eenvoudig “Oxi” weigert Ioannis Metaxas de troepen van de Italiaanse dictator Benito Mussolini op 28 oktober 1940 doortocht over Grieks grondgebied en het vestigen van bases. Na heftige gevechten met name in Epiros, wordt het land in 1941 met behulp van de Duitse Wehrmacht uiteindelijk onder de voet gelopen. Mikis wordt als lid van de Nationale Jeugd Organisatie ingezet om gewonden te verzorgen in het ziekenhuis van Tripolis. Het neerhalen van de “swastika” vlag, het symbool van nazi Duitsland op de Akropolis van Athene op 31 mei 1941 wordt gezien als een oproep aan de Griekse bevolking om in verzet te komen. De Communistische Partij richt op 27 september van datzelfde jaar het Nationaal Bevrijdings Front (EAM) op, in 1943 wordt daarvan de gewapende organisatie Nationaal Bevrijdings Leger (ELAS) opgericht, gevolgd door de Unitaristische Organisatie van Griekse Jeugd (EPON) (unitaristisch: zich niet gebonden achten aan enig dogma, belijdenis of traditie (Van Dale)) Gedurende de hongerwinter van 1941/1942 sterven in Athene en Thessaloniki 300.000 mensen als gevolg van ondervoeding.

In het jaar 1942 publiceert Mikis zijn eerste gedichtenbundel: “Siao”. Ook zet hij gedichten van bekende dichters op muziek waaronder “Song of Captain Zacharias” van de dichter Aristotelis Valaoritis, dat door de Griekse maritieme strijdkrachten wordt verheven tot verzetshymne.

Op 25 maart 1943 wordt Mikis tijdens een protest demonstratie door de Italiaanse bezetter opgepakt nadat hij een officier had geslagen. Tijdens zijn gevangenschap wordt hij voor de eerste keer gemarteld. Medegevangenen laten hem kennis maken met het Marxisme. Nadat hij voor een tweede keer wordt gearresteerd krijgt hij een waarschuwing dat de Italianen de bezetting van Tripolis binnen afzienbare tijd zullen gaan overdragen aan de Duitsers en dat hem dan opnieuw een arrestatie wacht. Zijn bezorgde familie stuurt hem uit voorzorg naar een oom in Nea Smyrna, Athene, waar hij lid wordt van EPON. In het huis van een van de militante leden van de organisatie, waar Mikis naar de Griekstalige uitzendingen van de BBC luistert, leert hij diens dochter Myrto Altinoglou kennen met wie hij tien jaar later zal trouwen. Hij wordt aangenomen als student op het Conservatorium in Athene. In 1944 komen zijn ouders eveneens naar Athene. Zijn vader vindt een positie op het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Mikis wordt reservist bij ELAS.

Op 12 maart 1944, Athene is dan bevrijd door de Britten raakt Mikis gewond tijdens een protestdemonstratie tegen hun bevrijders die door het verzet EAM/ELAS worden gezien als een nieuwe bezettende macht. De Britten willen de Griekse regering in ballingschap onder leiding van Yiorgos Papandreou weer aan de macht helpen. Dertig demonstranten vinden de dood. Mikis doopt een Griekse vlag in het bloed van een van zijn kameraden en gaat voor in de demonstratie waarna hij wordt geraakt door een Britse kogel.

In november 1945 verlaten ELAS strijders de Griekse hoofdstad, gevolgd door duizenden aanhangers welke vrezen voor hun leven, om zich te vestigen in Thessalïe. Het lukt de royalisten de monarchie te herstellen: koning Yiorgos II keert op 27 september 1946 terug op Griekse bodem. De burgeroorlog barst los.

Maria Farantouri - Asma Asmaton (uit Mauthausen) (Engelse ondertiteling)

In juli 1947 worden in Athene zo 'n tienduizend demonstranten opgepakt, waaronder Mikis en gedeporteerd naar Ikaria. In september van datzelfde jaar krijgt hij amnestie en keert terug naar de hoofdstad. Doordat de wegen rond Athene geblokkeerd zijn is het voor hem onmogelijk zich bij zijn kameraden in de bergen aan te sluiten. Noodgedwongen blijft hij die winter in Athene en vindt werk in een theater waar een stuk opgevoerd wordt waarin Melina Mercouri de hoofdrol speelt. Hij is een gezocht man en kan daardoor zijn ouders en vrienden niet bezoeken. Zijn verloofde Myrto Altinoglou ziet hij echter iedere woensdag. De nachten brengt hij veelal in de open lucht door en hij loopt dan ook een longinfectie op. Als hij in juni 1948 de drang zijn ouders te bezoeken in Nea Smyrna niet langer kan weerstaan, weten de autoriteiten hem te vinden en wordt hij opnieuw gearresteerd. Na te zijn verhoord volgt een tweede deportatie naar Ikaria. Eind januari 1949 wordt Mikis overgebracht naar Makronissos, een eiland gelegen bij Kaap Sounion, waar de autoriteiten een heropvoedingskamp voor de communisten hebben opgericht.

Maria Farantouri - Sto Perigiali (Nederlandse ondertiteling)

Als in 1949 de burgeroorlog ten einde komt, is Mikis nog altijd een van de maar liefst 30.000 krijgsgevangenen op Makronissos. Een van zijn medegevangenen is de beroemde dichter Yiannis Ritsos. Na een dag van dwangarbeid brengt hij op een avond een fragment van wat later zijn Eerste Symphonie zou worden ten gehore. In de maanden januari/februari van dat jaar worden ongeveer 5000 gevangenen samengedreven voor de “heropvoeding” in een kloof op het eiland. In werkelijkheid openden de kampbewaarders het vuur op de weerloze gevangenen. Slechts 35 van hen overleven de executie. Hen werd de mogelijkheid geboden te worden gespaard mits zij een verklaring ondertekenden: 15 van hen vonden als nog de dood. De geëxecuteerden werden als voorbeeld voor de overige gevangenen gesteld. Ook hen werd de mogelijkheid geboden om het er heelhuids van af te brengen door de verklaring te ondertekenen. Mikis is een van de gevangenen die dat weigerden: hij werd gemarteld waarbij zijn rechterbeen werd gebroken. Een arts zorgt ervoor dat Mikis wordt overgebracht naar een militair hospitaal in Athene, maar ook daar is het niet veilig voor mishandelingen. Als zijn vader hoort dat zijn zoon het hospitaal ligt, komt deze hem opzoeken. Hij herkent zijn zoon echter niet, loopt telkens aan het hospitaalbed voorbij. Mikis kan hem als gevolg van een kaakfractuur niet roepen. Eind mei wordt Mikis teruggebracht naar het heropvoedingskamp op Makronissos waar hij zelfs een keer levend werd begraven en ternauwernood werd gered.

Uiteindelijk weet zijn Yiorgos Theodorakis zijn zoon wegens invaliditeit vrij te krijgen. Ondanks alles wat Mikis heeft moeten doorstaan studeert hij in 1950 Cum Laude af aan het Conservatorium van Athene. Voor het vervullen van zijn dienstplicht wordt hij naar Alexandropolis. Helaas komt zijn bevelhebbende kapitein achter zijn communistische verleden, en laat hem arresteren. In zijn cel probeert Mikis zelfmoord te plegen en wordt overgeplaatst naar een instelling voor geesteszieken waar het verblijf zo mogelijk nog erger was dan op Makrinissos. Het is opnieuw zijn vader die hem op het nippertje te hulp schiet: hij weet voor Mikis een overplaatsing naar Kreta te bewerkstelligen. Hier vervult Mikis zijn dienstplicht. In de zomer van 1952 verlaat hij het leger. Als hij na een kort verblijf op Kreta terugkeert naar de Griekse hoofdstad vind hij werk als muziek criticus voor het blad “Avghi” en componeert hij muziek voor twee balletten waaronder “Orpheus en Eurydice”. Een jaar later, in 1953 componeert hij voor het eerst filmmuziek onder andere voor de film “The Barefoot Batallion”. Op 19 maart 1953 stapt Mikis in het huwelijksbootje met zijn geliefde Myrto Altinoglou. Zij is net een medische opleiding afgerond en Mikis is door zijn jarenlange gevangenschap en martelingen haar eerste patiënt. Mikis raakt als gevolg van deze traumatische ervaringen verlamt en zal jarenlang het bed moeten houden.

In november 1954 verhuist het echtpaar naar Parijs waar beiden gaan studeren. Twee jaar later in 1956 componeert Mikis voor het eerst filmmuziek voor een buitenlandse film: “I 'll Met by Moonlight (Night on Crete) met in de hoofdrol Dirk Bogarde. Op een avond, Myrto doet boodschappen terwijl Mikis wacht in hun auto, leest hij de verzameling gedichten “Epitafios” van Yiannis Ritsos. Nog voor dat zijn vrouw terug is heeft Mikis voor acht gedichten muziek gecomponeerd. In datzelfde jaar componeert hij muziek voor drie balletten waaronder “Antigone” voor Covent Garden in Londen. Zijn werken blijken een doorslaand succes en dat jaar kan zijn geluk helemaal niet op: hun dochter Margarita wordt op 30 november geboren, gevolgd door hun zoon Yiorgos op 5 mei 1960. Eveneens in 1960 worden er twee langspeelplaat opnames van “Epitafios” uitgebracht: eentje van componist/dirigent Manos Hadjidakis met Nana Mouskouri als solist, en eentje van Mikis zelf met Grigoris Bithikotsis als solist.

Mikis verdeelt zijn tijd tussen politieke activiteiten en het componeren van muziek. Zo componeert hij in de nazomer van 1964 zijn mogelijk beroemdste werk “Zorba”. Op 20 april 1967 bereidt Mikis zich voor om op uitnodiging van Philips naar Nederland te reizen voor de opname van een langspeelplaat. Zover komt het echter niet: de volgende dag vindt er een staatsgreep door het leger plaats en Mikis wordt gedwongen onder te duiken. Onder de nieuwe militaire junta, het zogenaamde kolonelsregime, worden vele duizenden Grieken naar diverse eilanden gedeporteerd. Mikis gaat onmiddellijk in verzet en is onder andere medeoprichter van de verzetskrant “Nea Ellada”. Op 1 juni van dat jaar worden al zijn werken door de junta verboden: het bezit, uitvoeren of afspelen ervan: middels het militaire decreet nummer 13 worden al zijn werken beschouwd als communistische propaganda. De periode van 21 juli 1967 tot 27 januari van het volgende jaar brengt Mikis in opnieuw in een gevangenis door. Bij zijn vrijlating werd hem de keuze gesteld zich publiekelijk te distantiëren van zijn politieke overtuiging waarna de ban op zijn werken zou worden opgeheven. Mikis weigert echter en wordt onder huisarrest geplaatst, aanvankelijk in Vrachati, maar later werd het gezin overgebracht naar Zatouna in Arcadië. Hier ontvangt Mikis in het diepste geheim een Duitse TV ploeg en een journalist van de “Sunday Times”. Beide weten brieven, waaronder een gericht aan de Secretaris Generaal van de Verenigde Naties en opnames van nieuwe composities Griekenland uit te smokkelen. In het dorp opende op 7 oktober 2006 in een voormalig schoolgebouw een museum gewijd aan Mikis de deuren. Aan het huisarrest komt op 19 oktober 1969 een einde als Mikis naar een gevangenis in Athene wordt overgebracht. Als gevolg van tuberculose wordt hij op 9 april 1970 opgenomen in een gevangenishospitaal. Op 13 april 1970 wordt Mikis verbannen naar Frankrijk, nadat vele buitenlandse politici en musici zich hebben ingespannen voor zijn vrijlating. Onder hen onder andere Leonard Bernstein en Harry Bellafonte. Uiteindelijk is het op voorspraak van de Franse diplomaat Jean-Jacques Servan Schreiber dat Mikis Griekenland mag verlaten. Zijn vrouw en kinderen worden door de junta echter als gijzelaars in Griekenland vastgehouden. Met behulp van vrienden wist zijn gezin echter aan de aandacht van de militaire politie te ontsnappen. Een 22 uur durende, gevaarlijke tocht naar Sicilië volgt en op 11 mei 1970 komen zij veilig in Parijs aan.

Vanuit Frankrijk voert Mikis verzet tegen de junta en zijn concert tournee wordt beschouwd als een oorlogsverklaring aan het regime. Mikis wordt het symbool van het verzet. In februari 1971 richt Mikis de Nationale Verzetsraad” (EAS) op, waarin alle anti junta partijen worden opgenomen. De jaren 1973 en 1974 zijn roerige jaren in Griekenland: van 14 tot en met 17 november 1973 komen de studenten van de polytechnische universiteit in Athene in opstand. Dertig van hen vinden de dood als het regime de opstand neerslaat. Op 15 april 1974 probeert het kolonelsregime vergeefs de regering van Aartsbisschop Makarios III op Cyprus om ver te werpen: een invasie van Turkije in noord Cyprus is het gevolg. Op 23 juli 1974 roept het regime Konstantinos Karamanlis terug uit ballingschap om een voorlopige burgerregering te vormen. Een dag later zet ook Mikis voet op Griekse bodem. De grondwet van 1953 wordt op 1 augustus herstelt. Op 10 oktober 1974 geeft Mikis in het Karaisakis Stadion in Athene zijn eerste concert op Griekse bodem.

concert van Mikis Theodorakis, met o.a.Yiorgos Dalaras en Maria Farantouri in het Karaiskakis Stadion, Athene 1974

Konstantinos Karamanlis wordt bij de eerste vrije parlementsverkiezingen op 8 november 1974 met overgrote meerderheid herkozen tot premier. Zijn kandidatuur werd gesteund door Mikis. Op 18 oktober 1981 worden Mikis en Melina Mercouri gekozen tot parlementsleden voor KKE, de Griekse Communistische Partij. Melina Mercouri wordt minister van Cultuur. Als gevolg van de martelingen in Makronissos belandt Mikis in 1982 in een rolstoel. Met de Turkse zanger/componist Zülfü Livaneli richt Mikis in 1987 de “Grieks Turkse Vriendschap Vereniging” op, met als resultaat dat een jaar later, na bemiddeling van Mikis, de premiers van beide landen elkaar in het Zwitserse Davos de hand schudden. In antwoord op de voortdurende politieke spanningen in de Egeïsche zee tussen de beide landen besluiten Zülfü Livaneli en Mikis tot een Europese Vredes concerttour met als hoogtepunt een concert op de gedemilitariseerde zône bij Nicosia, Cyprus, in juni 1997. Een uitvoering van het concert "Together - oli masi - birlikte" in Berlijn is het laatste voor Mikis, zijn artsen adviseren hem wegens ademhalingsproblemen onmiddellijk te stoppen en de daarop volgende concerten neemt Maria Farantouri zijn plaats in. In 2000 wordt Mikis genomineerd voor de Nobelprijs voor de Vrede, gesteund door alle Griekse politieke partijen en Turkije. Mikis zet zich gedurende zijn politieke loopbaan in voor onder andere Serviërs, Afghanen en Palestijnen, wat hem niet altijd in dank wordt afgenomen. Zijn politieke uitspraken zijn niet altijd even verfijnd en in onbeholpenheid te vergelijken met de gewraakte uitspraken van Yiannis Varoufakis, de latere minister van Financiën van Griekenland (Van 27 januari 2015 tot 6 juli 2015). Zo werd tijdens de openingsceremonie van de Olympische Winterspelen in Saltlake City op 12 februari 2002 wel het door hem gecomponeerde “Canto Olympico” ten gehore gebracht, maar de naam van de componist werd nergens genoemd. Daar staan echter vele hoge internationale onderscheidingen tegenover!

Mikis treedt over de gehele wereld op, zijn werken wordn overal ter wereld uitgevoerd, op prestigieuze podia, en door gerenommeerde artiesten, orkesten en balletgezelschappen. Opmerkelijke concerten vonden op 29 en 30 oktber 2003 plaats op Makrinissos en werden opgedragen aan de dichter Yiannis Ritsos. Tijdens de openingsceremonie van de Olympische Zomerspelen op 13 augustus 2014 in Athene wordt de Olympische vlag het stadion binnengebracht op muziek van Mikis: “Lied van de Dode Broer” en uit het ballet “Zorba”.

Ook gedurende de Eurocrisis laat Mikis van zich horen. Zo belde hij in 2015 met premier Alexis Tsipras (Syriza) om hem te overtuigen niet in te stemmen met de draconische eisen ten aanzien van financiële en politieke hervormingen. Deze werden door de trojka aan Athene oplegd om in aanmerking te kunnen komen voor een derde miljarden steunpakket om Griekenland voor een faillissement te behoeden. Tegenover de krant To Vima verklaarde hij naar aanleiding van de maatregelen die de Griekse overheid moest nemen om het omvallen van banken te voorkomen: “ik schaam mij voor onze ouderen die smelten in de rij” (“Νιώθω ντροπή για τους γέροντες που λιώνουν στις ουρές”)

Het oeuvre van Mikis Theodorakis is indrukwekkend: hij heeft ruim 1000 composities op zijn naam staan, variërend van kamermuziek, balletten en opera 's tot theater en filmmuziek. Bij het grote publiek is Mikis Theodorakis toch vooral bekend van zijn “Zorba 's Dance”. Wie kent de muziek uit de film “Zorba de Griek” (1964) niet? Op menig feest doen de feestgangers hun best de Sirtaki uit betreffende film te dansen. Velen weten echter niet dat juist deze dans speciaal voor Anthony Quin werd bedacht door Giorgos Provias op muziek van Mikis Theodorakis. Het werd een menging van diverse variaties op de Hassapikos.

Zorba 's Dance

Voor meer informatie over Mikis Theodorakis: mikis-theodorakis.net

Voor meer informatie over Mikis Theodorakis: en.wikipedi/Mikis_Theodorakis

Op deze column rust copyright:  Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt, in enigerlei vorm of wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of enige andere manier. Dit is alleen mogelijk na voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.