Religie: het is zo oud als de mensheid, wat zeg ik: onze verre voorvaderen hebben het eens, duizenden jaren geleden, zelf uitgevonden. In deze in nevelen gehulde tijden, toen voor de mens vele (natuur-) verschijnselen onverklaarbaar en beangstigend waren, bracht religie geruststelling en vertrouwen. Dat brengt religie tot op de dag van vandaag nog steeds, in welke cultuur dan ook. De bijbehorende rituelen bieden troost en houvast in voor- en tegenspoed. Religie: oorlogen werden uitgevochten om een overtuiging aan de ongelovigen op te dringen. Daar gaan we het in deze column niet over hebben. In dit eerste deel over Griekse religie bezoeken we cultusplaatsen uit de oudheid zoals: Delphi, Delos, Dodona, het Asklepeion, en het Necromantion.
De Acropolis van Athene:
De Griekse mythologie bestaat uit vele prachtige verhalen die reeds tweeduizend jaar geleden naar het land der fabelen werden verwezen. Dat was echter ooit geheel anders: in de klassieke oudheid werd een pantheon aan goden aanbeden, ieder met geheel eigen karakter en bijzondere specialiteiten. Zo is de beschermgodin van de stadstaat Athene niemand minder dan de dochter van oppergod Zeus. Nog voordat deze vrouwenverslinder huwde met Hera, had hij een verhouding met de wijze godin Metis: haar naam betekent “beleid”. Aanvankelijk wist zij zijn avances te weerstaan maar gaf uiteindelijk op en zij voorzag Zeus van wijze raad. Zij raakte in blijde verwachting, maar het geluk was van korte duur: het kwam Zeus ter ore dat zijn eerste boreling een meisje zou zijn. Wat erger was: het tweede kind zou een zoon zijn en deze zou zijn vader van de Olympische troon willen stoten. Dat was op zich niet ondenkbaar: het heerste in de familie: hijzelf had dat kunstje uitgehaald met zijn vader Kronos, en deze met diens vader Ouranos. Zeus nam geen halfslachtige maatregelen en besloot Metis te verzwelgen. Een lang verhaal kort: Zeus kreeg hoofdpijn en nadat Hephaistos, de edelsmid van de goden de opdracht had gekregen de schedel van de oppergod te splijten, werd Pallas Athene geboren. Zij wordt de godin van de reinheid, kunst, vrede maar tegelijk ook de krijgskunst en van wijsheid.
Op een goede dag raakte zij met haar oom Poseidon, god van de zee en aardbevingen, verwikkeld in de strijd wie zich de beschermgod van de stadstaat Athene zou mogen noemen. Zeus besloot in al zijn wijsheid dat de god die de stadstaat het meest waardevolle geschenk aan zou bieden, deze eervolle taak toegewezen zou krijgen. Poseidon stak met zijn drietand in rots op de Acropolis en een zoutwaterbron ontsprong: een foutje maar daar sprong wel het eerste paard uit, een dier dat erg nuttig zou blijken te zijn in bijvoorbeeld oorlogen. Pallas Athene schonk de stadstaat echter een olijfboom, en dit geschenk dat met de vele toepassingsmogelijkheden rijkdom zou kunnen brengen werd door de koning van de stadstaat als meest nuttige gekozen. Pallas Athene werd beschermgodin en als symbool voor haar wijsheid wordt zij vaak afgebeeld met een uiltje.
Voor de beschermgodin van de stadstaat werd een onderkomen gebouwd dat haar reputatie, en de rijkdom en macht van Athene recht zou moeten doen: de Acropolis. Vandaag de dag nog steeds het symbool van de Griekse beschaving. Op deze 156 meter hoge heuvel welke reeds sinds mensheugenis wordt gewoond verrees haar tempel: het Parthenon: het absolute meesterwerk van de klassieke Griekse bouwmeesters. Eerder stond hier een eveneens aan haar gewijde tempel welke in ca. 570 voor Chr. werd gebouwd. Om de overwinning op de Perzen in de slag bij Marathon in 490 voor Chr. luister bij te zetten, besloten de Atheners een nieuwe tempel voor hun strijdvaardige godin te bouwen. Deze moest verrijzen naast de oude tempel. Hoogmoed komt echter voor de val en de Perzen verwoesten beide tempels. Nadat de kas van de Delische Zeebond (vernoemd naar de bondgenoten van Athene, welke na de Perzische oorlogen op het eiland Delos bijeenkwamen) naar Athene werd overgebracht, werd in 447 voor Chr. begonnen met de bouw van de tempel zoals wij deze (deels) nu nog kennen. Tien jaar later werd de tempel ingewijd. Op het oostelijke fronton werd de geboorte van Pallas Athene in sculptuur uitgevoerd. Tal van tempels, waaronder het Erechteion, bekend van de Kariatiden, en andere bouwwerken, waaronder een odeon van Herodus Atticus (Tijdens het Athens & Epidauros Festival wordt dit odeon in de zomermaanden nog regelmatig gebruikt.) en de imposante toegangspoorten, de zogenaamde Propyleeën volgden in de daarop volgende jaren.
Het Orakel van Delphi: bedwelmde Pythia doet voorspellingen:
Voor de Grieken ligt de toekomst niet voor hen, maar juist achter hen: de toekomst kun je immers niet zien. Toch zou het handig zijn deze te kennen. Dat vandaag de dag niet anders dan in de klassieke oudheid. Kenmerkend voor de huidige archeologische sitein Delphi is de zogenaamde “Tholos van Athena Pronaia” een cirkelvormige tempel uit ongeveer 400 voor Chr. waarvan heden nog slechts drie Dorische zuilen overeind staan. De site was echter al veel eerder in gebruik als cultus plaats in gebruik (waarschijnlijk reeds voor ca. 1375 voor Chr.): vaststaat dat de Olympische goden de rol van hun oorspronkelijk chtonische voorgangers hebben overgenomen. (chtonische goden: goden waarvan de cultus met de aarde en / of de onderwereld te maken hebben zoals bijvoorbeeld de godin Gaia)
Apollon, de zoon van Zeus uit een buitenechtelijke relatie met de godin Leto, werd op het dorre Cycladische eiland Delos geboren. Als god van de beschaving, muziek, wetenschap en poëzie kon hij zich geen slechtere woonplaats voorstellen en veranderde zich in een dolfijn ( delphis) en zwom naar het Griekse vasteland om een geschiktere plaats te vinden om zijn heiligdom te stichten. Op de hellingen van de 2457 meter hoge Parnassos, vond hij een aangenamere verblijfsplaats. Er was echter een probleem: het was tevens de woonplaats van de draak Python, naar wie Pythia, de hoge priesteres van het latere orakel, zou worden genoemd. Apollon ruimt zijn rivaal echter uit de weg en sticht zijn heiligdom dat zou uitgroeien tot het belangrijkste Apollon heiligdom in de Griekse wereld. De naar hem gewijde tempel dateert uit ca. 600 voor Chr. en heeft als middelpunt de zogenaamde Omphalos (navel) wat door de klassieke Grieken als middelpunt van de wereld werd beschouwd.
Op de overlevering dat de hoge priesteres van het orakel, de Pythia (overigens van eenvoudige afkomst) tijdens haar profetieën bedwelmd werd door gassen werd lange tijd door wetenschappers sceptisch gereageerd. Nu acht men het zeer wel mogelijk dat haar voorspellende uitspraken wellicht onder invloed van het hallucinogene ethyleengas werden gedaan. Gezeten op een krukje deed zij haar voorspelingen onverstaanbaar en onsamenhangend en werden door priesters in cryptische taal geduid. Koningen en veldheren, maar ook de gewone bevolking kon het orakel op bepaalde tijden bezoeken om de de Pythia te verzoeken hun vragen aan Apollon voor te leggen. De antwoorden waren niet voor niets cryptisch: er hing bijvoorbeeld bij vragen ten aanzien van staatszaken te veel van af. Met het toenemen van de reputatie van het orakel, steeg de rijkdom van de tempel en diverse stadstaten bouwden schathuizen om hun rijke giften te plaatsen. Het bekendste voorbeeld hiervan is het Schathuis van de Atheners. Uiteindelijk werd het heiligdom op last van de Christelijke keizer Theodosius I gesloten. (ca. 390 na Chr.)
Het heilige eiland Delos:
De godin Leto, hoogzwanger van oppergod Zeus werd door geen enkel land of eilnad gastvrij ontvangen om te bevallen. Men was bang voor de wraakzuchtt van de jaloerse echtgenote Hera. Uiteindelijk bood het eiland Delos haar asiel om in alle rust haar kinderen, ze was zwanger van een tweeling: Apollon en Artemis, ter wereld te brengen op voorwaarde dat zij het eiland roem en rijkdom brachten. En zo geschiedde. Delos was gunstig gelegen aan handelsroutes over de Egeïsche zee, en met de belastingvrijstelling op het verhandelen van goederen groeide de vrijhaven uit tot een belangrijke en rijkehandelsplaats. De ruïnes van huizen, theaters, tempels en andere bouwwerken dateren uit ca. de tweede eeuw voor Chr. Uit respect mochten er op het eiland geen kinderen geboren worden, noch mochten er mensen overlijden. Zieken en zwangeren werden naar omringende eilanden overgebracht. Ook de beide godenkinderen verlieten het eiland: Apollon verkoos de berg Parnassos boven Delos en Artemis, godin van de maan en de jacht prefereerde de bossen van ArcadIé boven het dorre Delos.
In de eerste eeuw voor Chr. komt er een einde aan de welvaart en brokkelt het religieuze leven op het eiland gestaag af als gevolg va verwoestingen en pluderingen. Het eiland dat eens bewoond werd door 40.000 inwoners werd verlaten, gebouwen werden door de Venetianen afgebroken en het bouwmateriaal werd elders hergebruikt.
Het Orakel van Dodona: een eikenboom als tempel:
Het oudste heiligdom van Griekenland is dat van het orakel van Dodona, gelegen in de noordelijke provincie Epiros. We treffen op deze cultusplaats, welke al voor 2000 voor Chr. in gebruik was, echter geen imposante tempel aan. Ook hier werd oorspronkelijk door de voor Griekse bewoners van de streek een aardgodin vereert. Met de komst van de Grieken welke de verering van Zeus met zich meebrachten, kreeg de godin de naam Dione en werd de gemalin van de oppergod. Het orakel bestond aanvankelijk uit een eikenboom waarin de aardgodin woonde. Na haar huwelijk werd de eikenboom ook het onderkomen van Zeus. De eikenboom was omringd door koperen ketels welke waren bevestigd aan driepoten. Deze vormden een beschermende afscheiding maar werden ook gebruikt als orakel. Vragen waarmee de pelgrims van heinde en verre naar het heiligdom kwamen, werden op een loden plaatje geschreven*. Het geluid dat de bronzen ketels maakten als er door de priesters tegen aan werd getikt, werd door hen aan de pelgrim verklaart. Pas aan het einde van de vijfde eeuw voor Chr. werd er een bescheiden tempel voor het godenechtpaar gebouwd, dat dan toe vond de verering in de open lucht plaats. Dodona groeide uit tot een behoorlijke stad, met een theater dat plaats bood aan maar liefst 17.000 toeschouwers. Ook Dodona werd door de Christelijke keizer Theodosius I gesloten. (ca. 390 na Chr.) en werd een einde gemaakt aan de heidense cultus met als gevolg dat de stad in verval raakte.
* Dit gebruik dat reeds in de klassieke oudheid ontstond wordt in zuid Europese landen, en dus ook in Griekenland nog steeds toegepast. Bij iconen worden metalen plaatjes met daarop afbeeldingen van lichaamsdelen waarvoor genezing wordt gevraagd, of is gekomen, gehangen. Het kan ook om een kinderwens gaan waarvoor vervulling wordt gevraagd of vervuld is.
Het Asklepeion van Epidaurus: de tempel van de genezende slaap:
Het asklepeion van Epidaurus is het oudst bekende sanatorium van de klassieke Griekse wereld. Al in de zesde eeuw voor Chr. wordt de cultus vermeld. Het sanatorium diende als voorbeeld voor de bouw van het asklepeion op Kos, maar in tegenstelling tot de ca. 300 bekende sanatoriumsdankt het sanatorium van Kos haar faam aan Hippocrates, de meest bekende geneesheer uit de klassieke oudheid. Waarschijnlijk werd dit sanatorium dan ook pas na zijn overlijden gesticht. De overige 299 werden gewijd aan de god Asklepios, zoon van Apollon welke eveneens geen onverdienstelijk arts zou zijn geweest.
De mensheid is altijd op zoek geweest naar geneeswijzen van ziekten en (oorlogs-) wonden. In de klassiek oudheid was die kennis echter nauwelijks beschikbaar. Behandelende priesters adviseerden de patiënten dan ook om tegen vergoeding van een offergave een nacht in de gewijde slaapruimte (het abaton) van het sanatorium door te brengen. De patiënt werd in de slaap bezocht door de god Asklepios welke de door hem voorgeschreven behandelswijze in dromen openbaarde. De slaap kon de patiënt echter ook direct genezen, maar vaak bestond de therapie uit: ontspanning, sport, dieet, baden en andere vormen van vermaak. Hiertoe werd onder andere het wereldvermaarde theater gebouwd dat met zitplaatsen voor 14.000 toeschouwers tot op de dag van vandaag bekend staat om de uitstekende akoustiek. Tijdens het Athens & Epidauros Festival wordt het theater in de zomermaanden nog regelmatig gebruikt. Genezen patiënten lieten afbeeldingen van het genezen lichaamsdeel als dank achter: een gebruik dat in de mediterrane landen nog steeds wordt gedaan. Ook zijn er (Romeinse) medische instrumenten gevonden. Uit de vele aangetroffen offergaven blijkt dat de behandeling van de priesters van Asklepios niet minder effectief was dan de wetenschappelijke behandeling van de artsen van Hippocrates. In Epidaurus stond men daar huiverig tegenover: Op het tempelterrein van Kos was daarentegen een doktersschool gevestigd.Het is keizer Theodosius II die een einde maakte aan deze genezende slaapcultus in ca. 426 voor Chr.
Het Necromantion: list en bedrog in de oudheid:
Een van de voor pelgrims meest onheilspellende orakelplaatsen om te bezoeken was het Necromaneion, gesitueerd op de oevers van de Archeon, Epiros. In tegenstelling tot het orakel van Delphi, waar de pelgrim door bemiddeling van de Pythia contact zoekt met Apollon, werd in het Necromanteion contact gezocht met overledenen. Een ander verschil is dat in Delphi de Pythia bedwelmd werd en slechts op bepaalde tijden haar profetieën openbaarde, in het Necromanteion werden de pelgrims gedrogeerd en het was bovendien lopende band werk.
Hier werd de god van de onderwereld vereert: Hades en zijn echtgenote tegen wil en dank: Persephone. Zij was de dochter en oogappel van Demeter en oppergod Zeus. Tijdens het plukken van een veldboeket werd Persephone ontvoerd door Hades die in zijn strijdwagen over het veld draafde en met haar in de duistere aarde verdween. Demeter was ontroostbaar, zozeer zelfs dat zij, als godin van de landbouw uit puur verdriet een winter liet ontstaan waarin vele duizenden mensen stierven. Zeus kon de situatie niet langer aanzien en op zijn bevel werd een compromis gesloten: Persephone zou beurtelings zes maanden bij haar moeder Demeter verblijven, om vervolgens zes maanden naar haar echtgenoot terug te keren.
Een populair uitstapje vanuit de badplaats Parga in Epiros, is een excursie naar het Necromanteion. Vanaf de baai van Ammoudia, waarin de rivier Acheron uitmondt, rijdt men landinwaarts naar het dorp Mesopotamos. Op de heuvel Aghios Ioannis boven het dorp bevindt zich het dodenorakel. Zelfs vandaag de dag spreekt deze opgravingsite tot de verbeelding. Kunt u zich voorstellen hoe dat in de oudheid moet zijn geweest, toen pelgrims naar deze plek kwamen om hun doden te raadplegen. In de oudheid lag hier namelijk het stad Ephyra, en heette de rivier Styx. In de nabijheid verdwijnt de rivier ondergronds en dacht men dat daar de ingang naar de onderwereld was waar koning Hades regeerde.
Vandaag de dag varen er excursieboten over de Acheron, maar destijds voer de veerman Charon de doden tegen betaling naar het schimmenrijk.
Het raadplegen van de doden was niet zonder gevaar en er gingen dan ook uitgebreide rituelen aan vooraf. Men moet in de oudheid met knikkende knieën naar het Necromanteion zijn gekomen, het enige dodenorakel in Griekenland. Tot de riten om de pelgrim voor te bereiden op de ontmoeting met de overledene behoorde onder andere rituele baden en een periode van vasten. In deze periode kreeg de bezoeker bijvoorbeeld peulvruchten te eten welke verwant zijn aan de vicia faba equina (paardeboon) waarvan bekend is dat eten hiervan duizeligheid, zinsbegoocheling en verzwakking van psychische weerstand tot gevolg kan hebben.
Het geheel van riten was er op gericht om de pelgrim te desoriënteren, zijn gehele verblijf in het orakel vond in doodse stilte en aarde donker plaats. Nadat hij voldoende was voorbereidt, werd hij via een doolhof van stik donkere gangetjes naar de drieschepige centrale zaal geleid waar de uiteindelijke ontmoeting plaats zou vinden. Voor de inmiddels angstige bezoeker moet het hebben geleken op het dwalen door de onderwereld. Dat de overledenen niet zonder meer antwoord gaven op vragen of voorspellingen deden mag blijken uit het feit wat Periandros, de gierige tiran van Korinthos die zijn echtgenote Melissa zonder kleding en sieraden had begraven, overkwam. Tijdens haar verschijning klaagde zij hierover en weigerde te onthullen waar een vriend een kostbare schat had verstopt. Pas nadat hij een banket voor de vrouwen van Korinthos had aangericht, en aan zijn vrouw sieraden en kleding had geofferd, duidde zij hem waar hij de kostbaarheden kon vinden. Nadat de ontmoeting met de overledene was beëindigd volgde nog enkele dagen van rituele handelingen en baden, alvorens de bezoeker via de achterdeur het dodenorakel verliet, echter niet nadat hij strikte geheimhouding had gezworen.Men moest er kennelijk veel voor over hebben om de doden om raad te vragen of de toekomst te laten voorspellen.
Ook in de oudheid werden de pelgrims een rad voor ogen gedraaid. Onderzoekers hebben onderdelen van takelwerktuigen gevonden waarmee medewerkers van het Necromanteion voorwerpen en/of personen konden laten “zweven”. De muren waren ruim drie meter dik en daarin bevonden zich geheime gangen waardoor deze medewerkers zich ongezien konden verplaatsen. Ook het verbrandden van zwavel behoorde tot het rookgordijn dat de priesters toepasten.
Het Necromanteion werd in 167 voor Christus door brand verwoest. Om de doden tot rust te brengen, werd er voorzichtigheidshalve in de achttiende eeuw over de resten van het orakel een klooster gebouwd waarvan de kerk nog te bezoeken is. Inmiddels is de functie van het door Sotirios Dakaris in 1958 ontdekte gebouw, waarvan de opgravingen plaatsvonden in de periodes 1958-1964 en 1976-1977, niet meer geheel onomstreden en twijfelt men of dit wel de resten van het Necromanteion zijn.
Voor meer informatie over de Acropolis van Athene: nl.wikipedia/Akropolis_van_Athene
Voor meer informatie over Delphi: nl.wikipedia/Delphi
Voor meer informatie over Delos: nl.wikipediai/Delos
Voor meer informatie over Dodona: nl.wikipedia/Dodona
Voor meer informatie over het Asklepion: nl.wikipedia/Asklepieion
Vor meer informatie over het Necromanteion: en.wikipedia/Necromanteion
Op deze column rust copyright: Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt, in enigerlei vorm of wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of enige andere manier. Dit is alleen mogelijk na voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.
