De toch al niet zo relaxte relatie tussen Turkije en Griekenland dreigt verder te verslechteren door het voornemen van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan om de van oorsprong Grieks Orthodoxe kathedraal Aghia Sophia, een monument, “landmark” en niet onbelangrijk: een symbool voor veel Grieken, om te bouwen tot een moskee. (Ekathimerini: 27-03-2019) Sinds 1935 vervult de kathedraal geen religieuze maar museale functie.
Hoewel de Turkse en Griekse bevolking een eeuwenlange gemeenschappelijke geschiedenis delen, welke overigens, op zijn zachtst gezegd niet bijzonder rooskleurig is, hebben beide volken misschien meer met elkaar gemeen dan ze willen of durven toe geven. In hun controverse gooit de Turkse president Recep Tayyip Erdogan in het vroege voorjaar van 2019 nog eens wat extra olie op het vuur met zijn voornemen om van de Aghia Sophia in Istanbul een moskee te maken: een vuistslag in het gezicht van de Griekse bevolking. Maar waarom ligt dit toch zo gevoelig? In deze column gaan we op zoek naar het antwoord op deze vraag:
Het Byzantijnse rijk:
Daarvoor gaan we een flinke stap terug in de tijd: In de derde eeuw na Chr. beslaat het Romeinse rijk vrijwel geheel Europa, en onder andere ook Turkije en noordelijke kuststroken van het Afrikaanse continent. Vanuit Rome wordt dit enorme rijk bestuurd middels de staatsvorm “tetrarchie” (τετραρχία) In deze bestuursvorm was het Romeinse rijk in vier gebieden opgedeeld, elk met een eigen onderkoning: de Augustus, (genoemd naar de gelijknamige keizer welke deze staatsvorm instelde) Deze Augustus werd geassisteerd door een jongere Ceasar welke hem later zou kunnen opvolgen. De derde eeuw in het Romeinse rijk kenmerkt zich in een zwakke economie, invallen vanuit niet Romeinse gebieden en burgeroorlogen. In 330 verplaatst keizer Constantijn de Grote de hoofdstad van Rome naar Byzantion, gesticht in 658 voor Chr. door kolonisten afkomstig van Kreta. Het oostelijke deel van het Romeinse rijk was inmiddels welvarender dan het westelijke deel. Byzantion, dat al gauw tot Constantinopel werd omgedoopt, groeide uit tot een welvarende stad, en zou dat eeuwen blijven. Zo welvarend dat de Christelijke kruisridders tijdens de vierde kruistocht in 1204 de stad plunderden. Van de bevrijding van het Heilige Land is dan ook niets terecht gekomen.
Constantijn de Grote (ca. 273? - 337) verplaatste niet alleen de hoofdstad, hij voerde ook enkele niet onbelangrijke hervormingen door. Zo werd de staatsvorm “tetrarchi” afgeschaft en werd hijzelf alleenheerser. Als aanhanger van het Christendom maakte hij in wat wordt genoemd “Edict van Milaan” uit 313 een einde aan de Christenvervolging in het Romeinse rijk. Het bezorgde hem en zijn moeder Helena uiteindelijk een heilige status op binnen de Grieks Orthodoxe Kerk.Tot op de dag van vandaag wordt Istanbul door vele Grieken liefkozend “Η Πόλη” genoemd, naar de keizer die het Christendom legaliseerde. Het eens zo machtige Romeinse rijk zou overigens na het overlijden van keizer Flavius Theodosius I de grote in 395 na Chr. definitief worden opgedeeld in een westelijk en oostelijk rijk. Constantinopel groeide uit tot een van de meest machtige en welvarendste steden en werd onder diverse keizers telkens weer verfraaid waaronder met de bouw van de Aghia Sophia onder keizer Flavius Petrus Sabbatius Iustinianus (482? – 565).
De Aghia Sophia:
Tijdens het zogenaamde “Nika oproer” in Constatinopel in het jaar 532 ging ongeveer de helft van de stad in vlammen op. Keizer Justinianus Idie toch al voornemens was der stad verder te verfraaien, zag zijn kans schoon en gaf twee onervaren architecten Isidorus van Milete en Anthemios van Tralles opdracht een neiuwe kathedraal te bouwen. Hiervoor werden onder andere 10 zuilen van de tempel van Artemis uit de antieke stad Efeze gerecycled. Eeuwenlang was de Aghia Sophia de grootste kathedraal ter wereld. Op 7 mei 558 stortte de koepel ten gevolge van een aardbeving in en werd de huidige met een diameter van 33 meter iets kleinere koepel gebouwd. Grondlegger en eerste president van het moderne Turkije, Mustafa Kemal Atatürk (Thessaloniki 19 mei 1881 – Istanbul 10 november 1938) besloot in 1934 dat de vanaf de herovering van Consatinopel door het Ottomaanse Rijk onder Mehmet II in 1453 als moskee in gebruik zijnde Aghia Sophia een museum zou moeten worden. Hiermee trok hij de angel uit de Turks – Griekse controverse rond de kathedraal. De Aghia Sophia werd een museum. De kunstschatten welke onder een dikke laag kalk verborgen waren, werden weer zichtbaar gemaakt en in 1985 werd de eeuwenoude kathedraal door UNESCO bestempeld tot wereld erfgoed. (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)
De Turkse president Recep Tayyip Erdogan (Istanbul 26-02-1954, president sinds 28-08-2014) maakt er geen geheim van: hij is fervent voorstander van het omvormen van Christelijke kerken in moskeeën zoals eerder onder andere met de Aghia Sophia in het Turkse Trabzon gebeurde. Kunstschatten dreigen wederom met kalk te worden bedekt en dat speelt de UNESCO in de kaart. Deze op 4 November 1946 opgerichte organisatie van de Verenigde Naties (zetelend in Parijs, Frankrijk) dreigt de in 1985 toegekende status “Wereld Erfgoed” in te trekken als de president zijn voornemens in werkelijkheid omzet. Dit voornemen zou een reactie zijn op de erkenning van de Amerikaanse president Donald Trump (New York 14-06-1946, president sinds 20-01-2017) dat de Golan Hoogte, in 1967 op Syrië veroverd en sindsdien door Israël bezet, tot Israëlisch grondgebied behoort. Zoals bekend mag zijn is de Israëlische lobby bij het Witte Huis in Washington bijzonder machtig. Beide presidenten staan, laten we het voorzichtig zeggen, niet bekend om hun subtiele diplomatie. Dit dreigende conflict doet de gemoederen in zowel Turkije als in Griekenland weer eens flink oplaaien. Zou dit wederom een afleidingsmanoeuvre van de binnenlandse politiek van de Turkse president zijn? We blijven deze kwestie voor u volgen...
Aghia Sophia: de heilige Wijsheid
Voor de volledigheid van deze column: wie was Aghia Sophia, de heilige Wijsheid eigenlijk? Zij leefde in Rome en was een vroom Christen, moeder van drie dochters: Geloof, Hoop en Liefde. Op jonge leeftijd wordt zij weduwe. Zij voedt haar kinderen in Christelijke waarden op. De drie meisjes staan echter niet alleen bekend om hun vroomheid, maar vooral om hun schoonheid en dit komt ook keizer Gaius Aurelius Valerius Diocletianus (ca.22 december 244 - 3 december 311) ter ore. In het jaar 304 gebiedt hij moeder en dochters voor hem te verschijnen om in zijn bijzijn hun ketterse geloof af te zweren. Zowel moeder en haar jonge dochters volharden in hun geloof waarna zij ter dood werden gebracht. Heilige Sophia geldt als beschermheilige tegen nachtvorst.
Eerder verschenen in de serie Religie in Griekenland:
De Klassieke Oudheid: religie-in-griekenland-deel-i-de-klassieke-oudheid
De Grieks Orthodoxe Kerk: religie-in-griekenland-deel-ii-de-grieks-orthodoxe-kerk
Bijzondere kerken en kloosters: religie-in-griekenland-deel-iii-bijzonder-kerken-en-kloosters
Geraadpleegde bronnen (onder andere):
Constantinopel: wiki/Constantinopel
Constantijn de Grote: wiki/Constantijn_de_Grote
Edict van Milaan: wiki/Edict_van_Milaan
Aghia Sophia: wiki/Hagia_Sophia
Nika oproer: wiki/Nika-oproer
